Dotacje… temat na czasie z uwagi na pozyskiwane od dłuższego czasu przez przedsiębiorców dotacje unijne, jak i też obecny czas epidemii COVIN-19 dający, możliwość ubiegania się między innymi o zwolnienie z płatności składek ZUS oraz dofinansowania z tytułu tarczy PFR.
Poniższa notka omawia aspekty rachunkowe dotacji. Druga notka, uprzedzam będzie druga część, przejdzie do sedna – czyli będzie o dotacjach w kontekście wyceny przedsiębiorstw.

Dotacje… temat na czasie z uwagi na pozyskiwane od dłuższego czasu przez przedsiębiorców dotacje unijne, jak i też obecny czas epidemii COVIN-19 dający, możliwość ubiegania się między innymi o zwolnienie z płatności składek ZUS oraz dofinansowania z tytułu tarczy PFR.
Poniższa notka omawia aspekty rachunkowe dotacji. Druga notka, uprzedzam będzie druga część, przejdzie do sedna – czyli będzie o dotacjach w kontekście wyceny przedsiębiorstw.

Pasywa – przyjęło się zakładać, że dzielą się one na dwie główne kategorie: kapitały własne oraz zobowiązania i rezerwy na zobowiązania - ten podział jest kluczowy z puntku widzenia wyceny spółek i przedsiębiorstw. Dlaczego te dwie kategorie? Otóż zgodnie z formatem bilansu przedstawionym w załączniku nr 1 (gwoli jasności dotyczącym jednostek innych niż banki, zakłady ubezpieczeń i zakłady reasekuracji) do ustawy o rachunkowości z dnia 20 września 1994 r. (dalej „UoR”), mamy dwie „duże” kategorie pasywów A. kapitały własne i B. zobowiązania i rezerwy na zobowiązania.

Jak dalej format bilansu załącznika nr 1 UoR dzieli zobowiązania i rezerwy na zobowiązania? Mamy 4 pozycje: I. Rezerwy na zobowiązania, II. Zobowiązania długoterminowe, III. Zobowiązania krótkoterminowe i IV. Rozliczenia międzyokresowe
Częścią rozliczeń międzyokresowych są rozliczenia międzyokresowe przychodów, o których mówi UoR w art. 41 w sposób następujący:
Ust. 1.
Rozliczenia międzyokresowe przychodów, dokonywane z zachowaniem zasady ostrożności, obejmują w szczególności:
1) równowartość otrzymanych lub należnych od kontrahentów środków z tytułu świadczeń, których wykonanie nastąpi w następnych okresach sprawozdawczych;
2) środki pieniężne otrzymane na sfinansowanie nabycia lub wytworzenia środków trwałych, w tym także środków trwałych w budowie oraz prac rozwojowych, jeżeli stosownie do innych ustaw nie zwiększają one kapitałów (funduszy) własnych. Zaliczone do rozliczeń międzyokresowych przychodów kwoty zwiększają stopniowo pozostałe przychody operacyjne, równolegle do odpisów amortyzacyjnych lub umorzeniowych od środków trwałych lub kosztów prac rozwojowych sfinansowanych z tych źródeł;
3) ujemną wartość firmy, o której mowa w art. 33 ust. 4 i art. 44b ust. 11.
Ust. 2.
Przepis ust. 1 pkt 2 stosuje się odpowiednio do przyjętych nieodpłatnie, w tym także w drodze darowizny, środków trwałych w budowie, środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych.

Skupmy się na dotacjach rządowych lub unijnych – to najczęstszy przypadek (szczególnie w dobie koronawirusa). Dotacje mogą dotyczyć aktywów (najczęstszy przypadek to środki trwałe) lub kosztów. Przywołany powyżej art. 41 UoR dotyczy rozliczania dotacji na środki trwałe, środki trwałe w budowie oraz prace rozwojowe. Sprawa jest generalnie prosta - dostajemy dotację na zakup składnika środków trwałych, nabyty z pomocą dotacji składnik księgujemy po koszcie nabycia, otrzymana dotacja jest księgowana w rozliczeniach międzyokresowych (czyli rozliczenia międzyokresowe przychodów) i następnie jest rozliczana do pozostałych przychodów równolegle do odpisów amortyzacyjnych

Prosty przykład – z końcem roku 20X0 spółka A kupuje specjalistyczną maszynę X za cenę netto 10,5 mln PLN, z czego środki własne to 3,5 mln PLN, zaś otrzymana dotacja na zakup tej maszyny wynosi 7 mln PLN; wiemy, że okres ekonomicznego użytkowania zakupionej maszyny jest lat 7 i że amortyzacja liniowa jest właściwa dla tej pozycji środków trwałych.

Zakładając, że rok obrotowy jest zgodny z rokiem kalendarzowym, na dzień 31 grudnia 20X0 maszynę rozpoznamy po stronie aktywów w rzeczowych aktywach trwałych po wartości 10,5 mln PLN, zaś otrzymaną dotację rozpoznamy w rozliczeniach międzyokresowych biernych (czyli rozliczenia międzyokresowe przychodów) w wysokości 7 mln PLN. W roku 20X1 (czyli pierwszym roku użytkowania maszyny) amortyzacja maszyny wyniesie 1,5 mln PLN (10,5/7), zaś w pozostałych przychodach operacyjnych rozpoznamy kwotę 1 mln PLN (7/7). Wartość netto maszyny na dzień 31 grudnia 20X1 będzie równa 9 mln PLN (10,5-1,5), zaś na tą datę w rozliczeniach międzyokresowych przychodów rozpoznamy dotację w wysokości 6 mln PLN (7-1). Przez następne 6 lat będziemy rozpoznawali koszt amortyzacji maszyny X oraz pozostałe przychody operacyjne dotyczące rozliczanej dotacje w wysokości odpowiednio 1,5 mln PLN oraz 1 mln PLN. I tak na dzień 31 grudnia 20X6 wartość netto środka trwałego maszyny X oraz wartość nierozliczanej dotacji w rozliczeniach międzyokresowych przychodów będzie na poziomie odpowiednio 1,5 mln PLN oraz 1 mln PLN, zaś na koniec 31 grudnia 20X7 obie wartości wyniosą już zero.

Dotacja (czy też darowizna) może mieć charakter rzeczowy, czyli na przykład jednostka może otrzymać linię technologiczną. Wtedy księgowanie początkowe powinno być zgodne z wartością godziwą (rynkową) otrzymanej linii technologicznej.
Zwróćmy uwagę na niekonsekwencje Art. 41 – z ust. 1 pkt 2) wynika, że przedmiotem dotacji nie powinny być wartości niematerialne i prawne za wyjątkiem prac rozwojowych, zaś ust. 2 stanowi, że darowizna może też obejmować wartości niematerialne i prawne…

Dotacja może dotyczyć poniesionych już kosztów lub kosztów, które będą do poniesienia. Generalna zasada jest prosta – dotacja powinna być rozpoznana w pozostałych przychodach operacyjnych w okresach, w których koszty dotyczące dotacji są ponoszone. Jeżeli poniosłem już koszty we wcześniejszych okresach, które teraz np. rząd postanawia zrekompensować to całość otrzymanej dotacji powinienem rozpoznać od razu w pozostałych przychodach operacyjnych. Dlaczego tam? Mówi o tym Art. 3 ust. 1 pkt 32) UoR, który definiuje pozostałe koszty i przychody operacyjne jako koszty i przychody związane pośrednio z działalnością operacyjną jednostki, a w szczególności koszty i przychody związane: (…)
h) z przekazaniem lub otrzymaniem nieodpłatnie, w tym w drodze darowizny aktywów, w tym także środków pieniężnych na inne cele niż dopłaty do cen sprzedaży, nabycie lub wytworzenie środków trwałych, środków trwałych w budowie albo wartości niematerialnych i prawnych.

A co jest w sytuacji, gdy najpierw otrzymam dotację na koszty a później owe koszty poniosę (raczej rzadki przypadek)? Powinienem zawiesić otrzymaną dotację na rozliczeniach międzyokresowych przychodów i odpowiednio odpisywać do pozostałych przychodów operacyjnych w okresach ponoszenia kosztów. Czyli jeżeli przykładowo w lutym roku 20X0 otrzymałem dotację na koszty do poniesienia w marcu i kwietniu 20X0 roku, to otrzymana dotacja powinna zostać rozpoznana w pozostałych przychodach operacyjnych odpowiednio w marcu i kwietniu…

Czego nie można? Jeżeli dotację otrzymaliśmy na nabycie środka trwałego to nie możemy rozpoznać w całości otrzymanej dotacji od razu w pozostałych przychodach operacyjnych – musimy ją rozpoznawać przez cały okres amortyzowania środka trwałego. Oczywiście, nie możemy też księgować otrzymanej bezpośrednio w kapitałach własnych – np. kapitał rezerwowy czy kapitał zapasowy. Zauważmy jednak, że faktycznie cała wartość otrzymanej dotacji zwiększy poziom kapitałów własnych, ale dopiero po zakończeniu okresu amortyzowania środka trwałego (lub wartości niematerialnej i prawnej) będącego przedmiotem dotacji.

Wychodząc poza polską rachunkowość mamy Międzynarodowy Standard Rachunkowości 20 (IAS 20 Accounting for Government Grants and Disclosure of Government Assistance). Jest on generalnie zgodny z UoR, ale mamy jeden wyjątek. Otóż poza szykiem rozwartym opisanym w UoR (czyli oddzielnie wartość dotacji po pasywach i oddzielnie wartość środka trwałego po aktywach) mamy dodatkową możliwość alternatywnego rozliczenia – szyk zwarty: wartość netto środka trwałego zaksięgujemy po koszcie nabycia pomniejszonym o wartość otrzymanej dotacji – czyli będzie miał miejsce brak rozliczeń międzyokresowych przychodów. W skrajnym przypadku (szczodrości rządu…) poziomu dotacji równej kosztowi nabycia mogłoby to oznaczać, że wartość netto aktywa zaksięgowalibyśmy po wartości zero…

Wracając do naszego przykładu maszyny specjalistycznej zakupionej pod koniec 20X0 r. za 10,5 mln PLN (z dotacją 7 mln PLN i okresem amortyzacji 7 lat), zgodnie z podejściem alternatywnym rozpoznalibyśmy maszynę specjalistyczną po wartości 3,5 mln PLN i co roku amortyzacja byłaby w wysokości 0,5 mln PLN. I tak na dzień 31 grudnia 20X6 w naszym „szyku zwartym” wartość netto maszyny X wynosiłaby 0,5 mln PLN; dla przypomnienia w „szyku rozwartym” maszyna X oraz wartość nierozliczanej dotacji w rozliczeniach międzyokresowych przychodów byłyby na poziomie odpowiednio 1,5 mln PLN oraz 1 mln PLN.

IAS 20 jest bardziej szczegółowy odnośnie konieczności zwrotu dotacji. Jeżeli, z różnych powodów, nie dotrzymaliśmy warunków dotacji i musimy ją zwrócić (w całości lub w części) to:

• w „szyku rozwartym” wartość zwracanej (całości lub części) dotacji najpierw zmniejsza rozliczenia międzyokresowe przychodów, a jakakolwiek nadwyżka jest odpisywana w koszty (z punktu widzenia UoR w pozostałe koszty operacyjne);
• w „szyku zwartym” wartość zwracanej dotacji najpierw zwiększa wartość netto „zdotowanego” środka trwałego, a następnie jest rozpoznawany dodatkowy koszt amortyzacji, tak aby łączne umorzenie środka trwałego było na poziomie umorzenia w sytuacji braku dotacji.

Gdyby w naszym przykładzie na koniec 20X5 przyszło nam zwrócić dotację w pełnej wysokości 7 mln PLN, to:

• w szyku rozwartym, biorąc pod uwagę, że nierozliczona wartość dotacji w rozliczeniach międzyokresowych przychodów (po 5 latach) jest 2 mln PLN, najpierw zmniejszamy owe 2 mln PLN do zera, a nadwyżkę 5 mln PLN (7-2) odpisujemy w koszty; zwróćmy uwagę, że owe 5 mln które teraz pojawią się w kosztach, będą stanowić lustrzane odbicie 5 mln PLN, które wcześniej pojawiły się w przychodach – 5 lat x 1 mln PLN;
• w szyku zwartym, najpierw dodajemy 7 mln PLN do 1 mln wartości netto maszyny X (dlaczego 1 mln PLN? wartość początkowa to 3,5 mln PLN, po 5 latach wartość netto nam zjedzie do 3,5 – 5x0,5 = 1) i otrzymujemy 8 mln PLN; a teraz mamy zrobić dodatkowy odpis amortyzacyjny tak aby łączne umorzenie było takie samo jak w sytuacji bez dotacji – mamy już umorzenie 2,5 mln (10,5 – 8; bez dotacji łączne umorzenie byłoby 7,5 mln (5 lat x 1,5 mln PLN rocznej amortyzacji) – czyli rozpoznajemy dodatkowy koszt amortyzacji 5 mln PLN (7,5 – 2,5). 

Co jeszcze jest dotacją w myśl IAS 20? Dotacja dotyczy też otrzymania kredytu lub pożyczki z oprocentowaniem poniżej poziomu rynkowego. Wartość dotacji jest równa dokładnie różnicy otrzymanych środków pieniężnych z tytułu preferencyjnego kredytu lub pożyczki a wartością godziwą zobowiązania finansowego z tytułu tego kredytu lub pożyczki.

Prosty przykład obrazujący ten rodzaj dotacji – spółka B otrzymuje pożyczkę z zerowym oprocentowaniem od instytucji rządowej w wysokości 12,1 mln PLN, która ma być spłacona za dwa lata; poziom rynkowy oprocentowania przyjmijmy, że wynosi 10%. W takiej sytuacji wartość dotacji równa się 2,1 = 12,1 – 12,1 x (1+10%)^(-2) = 12,1 – 10 – czyli środki otrzymane minus wartość bieżąca płatności 12,1 mln PLN za dwa lata. Ta wartość 2,1 mln PLN zostanie rozpoznana w rozliczeniach międzyokresowych przychodów na moment otrzymania pożyczki. Jak będzie rozliczana? Wartość 1 mln PLN oraz 1,1 mln PLN powinny być rozliczone w pozostałych przychodach operacyjnych odpowiednio 1 i 2 roku. Wartości zostały wyliczone następująco:

• 1 rok – wartość godziwa zobowiązania na początek 1 roku 10 mln PLN x 10% = 1 mln PLN;
• 2 rok – wartość godziwa zobowiązania na początek 2 roku 11 mln PLN x 10% = 1,1 mln PLN.

Wartość godziwa zobowiązania na początek 2 roku to 12,1 x (1+10%)^(-1) – wartość bieżąca płatności 12,1 mln PLN za rok z kosztem oprocentowania 10%. Zwróćmy uwagę, że koszty finansowe z tytułu pożyczki rozpoznane rachunku zysków będą dokładnie równe 1 mln PLN i 1,1 mln PLN odpowiednio w 1 i 2 roku. W konsekwencji, efekt otrzymanej pożyczki na preferencyjnych zasadach na wynik netto jednostki będzie zerowy.

A co o rozliczeniach dotacji mówi U.S. GAAP? Zgodnie z moją najlepszą wiedzą, nie ma ścisłych uregulowań dotyczących rozliczeń dotacji w U.S. GAAP. Jednocześnie, biorąc pod uwagę „kult” godziwej wartości rynkowej w U.S. GAAP, szyk zwarty dozwolony jako alternatywny w IAS 20 (sztucznie obniżający wartość początkową środka trwałego będącego przedmiotem dotacji), nie jest dozwolony.

Dlaczego trzeci wymiar dotacji?

Art. 3 ust. 1 pkt 20) UoR definiuje zobowiązania jako wynikający z przeszłych zdarzeń obowiązek wykonania świadczeń o wiarygodnie określonej wartości, które spowodują wykorzystanie już posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki.
Czyli mamy trzy warunki:
1. Zaistnienie przeszłego zdarzenia
2. Obowiązek wykonania świadczenia (wynikający z przeszłego zdarzenia), który spowoduje wykorzystanie posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki
3. Świadczenie jest o wiarygodnie określonej wartości
Rezerwy zaś, zgodnie z pkt 21), to zobowiązania, których termin wymagalności lub kwota nie są pewne. Z kapitałami własnymi mamy trochę gorzej – brak jednoznacznej definicji w UoR. Możemy się posiłkować definicją aktywów netto w Art. 3 ust. 1 pkt 29) UoR, która stanowi, że przez aktywa netto rozumie się aktywa jednostki pomniejszone o zobowiązania, odpowiadające wartościowo kapitałowi (funduszowi) własnemu. Wniosek jest prosty, wszystko to co nie ma charakteru zobowiązań powinno po stronie pasywów przynależeć do kapitałów własnych.

Jak wiemy rozliczane dotacje w UoR są częścią rozliczeń międzyokresowych przychodów, które mają należeć do grupy pasywów zobowiązania i rezerwy na zobowiązania. I tu mamy filozoficzny problem. Warunek drugi – „obowiązek wykonania świadczenia (wynikający z przeszłego zdarzenia), który spowoduje wykorzystanie posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki” – z reguły nie jest spełniony. Otrzymaliśmy dotację i generalnie powinniśmy spełnić warunki umowy dotacyjnej (np. funkcjonowanie jednostki przez pewien okres czasu, lub utrzymanie zatrudnienia) nie stanowiące jednak obowiązku wykonania świadczeń – nie jesteśmy zobligowani w związku z umową dotacyjną do płacenia komuś pieniędzy ani do świadczenia usług. Oczywiście, spełnienie warunku trzeciego - świadczenie jest o wiarygodnie określonej wartości - jest równie wątpliwe – nie mamy świadczenia, więc trudno mówić o wiarygodnie określonej wartości świadczenia.

Generalnie, dotacje rozpoznawane w rozliczeniach międzyokresowych przychodów nie mają charakteru zobowiązań - to po prostu zapis księgowy. Zakładając wypełnienie warunków otrzymanej dotacji, ujawniona początkowo w rozliczeniach międzyokresowych przychodów wartość dotacji będzie stopniowo zwiększać kapitały własne – pozostałe przychody operacyjne zwiększają wynik netto za okres, a wynik netto wpływa na kapitały własne. Czyli można zaryzykować tezę, że dotacje rozpoznane w rozliczeniach międzyokresowych przychodów to kapitały własne rozłożone w czasie – tym czasem jest okres amortyzacji środka trwałego będącego przedmiotem amortyzacji. W naszym przykładzie maszyny specjalistycznej X, po 4 latach od otrzymania (na koniec roku 20X4) dotacja zwiększy nam kapitały własne w bilansie o 4 mln PLN; zaś po 7 latach (na koniec roku 20X7) cała wartość dotacji 7 mln PLN zasili nam kapitały własne.

Czyli jakie mamy kategorie pasywów? Mamy zobowiązania (i rezerwy na zobowiązania), mamy kapitały własne… I mamy trzecią kategorię – dotacje rozpoznawane w rozliczeniach międzyokresowych – przejściowo w zobowiązaniach, finalnie w kapitałach własnych. Przy okazji, warto zauważyć, że dotacje w UoR nie są wcale takie „osamotnione”. Obok dotacji na zakup środków trwałych w rozliczeniach międzyokresowych przychodów pojawia się też ujemna wartość firmy. Jest ona rozliczana podobnie do dotacji (temat ciekawy na odrębną notkę). Ale istotne zastrzeżenie – tak jak UoR i IAS 20 prezentują podobne wizje na temat rozliczenia dotacji (za wyjątkiem rozwiązania alternatywnego „szyku zwartego”), tak koncepcje rozliczania ujemnej wartości firmy w UoR i w IAS/IFRS są całkowicie odmienne…

Analiza dotacji rozpoznawanych w sprawozdaniach finansowych wycenianego przedsiębiorstwa może mieć istotne znaczenie w procesie wyceny spółki oraz procesie sprzedaży przedsiębiorstwa - czy to poprzez określenie znormalizowanego poziomu zysków z działalności operacyjnej, czy też poprzez oszacowanie struktury finansowania wycenianego przedsiębiorstwa i określenie jego poziomu zadłużenia. Ale o tym przy innej okazji...